"De situatie verschilt per eiland", aldus Comencia. "Maar feit is dat de coronacrisis alle zes de eilanden hard raakt,
waarbij de openbare lichamen Bonaire, Sint Eustatius en Saba, mogelijk vanwege de regelingen
waar zij aanspraak op kunnen maken als onderdeel van het land Nederland, relatief iets minder
problemen lijken te hebben dan de drie autonome landen."
Meer dan ooit tevoren blijkt hoe slecht Aruba, Curaçao en Sint Maarten opgewassen zijn tegen
externe schokken en hoe groot hun afhankelijkheid is, onder dit soort omstandigheden, van
Nederlandse humanitaire hulp en liquiditeitssteun, aldus Comenencia.
"En op allerlei manieren worden politiek en
bevolking eraan herinnerd hoe vaak - tevergeefs - gewezen is op de dringende noodzaak om de
openbare financiën eindelijk eens op orde te brengen, de economische weerbaarheid te versterken
en lang verwaarloosde sectoren als onderwijs en sociale zorg te verbeteren."
Gelukkig - volgens Comenencia - maken de landen deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden en kunnen zij,
vanuit de gedachte dat de landen op voet van gelijkwaardigheid verbonden zijn tot verzorging van
de gemeenschappelijke belangen en tot wederkerige bijstand, een beroep doen op hulp van hun grote en sterkere broer Nederland.
Voorwaarden
"Nederland verleent vervolgens bijstand maar stelt daar
voorwaarden aan, wat ook binnen de solidariteitsgedachte moet kunnen", zegt Comenencia. "Volgens de officiële uitleg omdat het Nederlands belastinggeld betreft waarover verantwoording
moet worden afgelegd maar ongetwijfeld ook ingegeven door de opeenhoping van teleurstellingen
over niet nagekomen afspraken."
"De verantwoordelijke staatssecretaris stelt daarom voorwaarden
die in de ogen van Aruba, Curaçao en Sint Maarten de grenzen van het redelijke wel erg ver
overschrijden. Middels een rijkswet Caribische Hervormingsentiteit wil Nederland zwaar ingrijpen in
het lokale bestuur van de eilanden en op zijn manier orde op zaken stellen. En dat valt de eilanden
zwaar."
Lichtpuntje
Maar er is volgens Comenencia een lichtpuntje aan het eind van de tunnel. Na de drie premiers aanvankelijk slechts de optie van tekenen bij het kruisje te hebben geboden
(niet de gangbare procedure voor een consensus-rijkswet) stuurde Raymond Knops op 8
september, na terugkomst van een bezoek aan Bonaire en Curaçao, een brief aan de Tweede
Kamer, waarin hij over de voorgestelde rijkswet schrijft, dat:
De landen niet tegen hun zin gedwongen kunnen worden zich aan het voorstel te verbinden... Nu instemmen met het besluit om het voorstel voor advies naar de Raad van State van het Koninkrijk te verzenden betekent dan ook niet dat de landen hieraan vastzitten. () Nadat de Raad van State van het Koninkrijk advies uitbrengt, breekt weer een nieuw moment aan waarop er consensus moet zijn; namelijk bij het opstellen van het nader rapport. Om zeker te stellen dat de Raad reflecteert op bepaalde vragen ten aanzien van het voorstel, ben ik met uw Kamer eens dat het kan helpen om deze vragen te incorporeren in de adviesaanvraag. Daartoe had ik reeds besloten, naar aanleiding van gesprekken over het voorstel met een van de landen. Gelet op de urgente situatie in de landen spreekt het voor zich dat ik bereid ben het advies van de Raad van State van het Koninkrijk over het voorstel, na ontvangst, zo snel mogelijk in de Rijksministerraad voor te leggen.”
De landen niet tegen hun zin gedwongen kunnen worden zich aan het voorstel te verbinden... Nu instemmen met het besluit om het voorstel voor advies naar de Raad van State van het Koninkrijk te verzenden betekent dan ook niet dat de landen hieraan vastzitten. () Nadat de Raad van State van het Koninkrijk advies uitbrengt, breekt weer een nieuw moment aan waarop er consensus moet zijn; namelijk bij het opstellen van het nader rapport. Om zeker te stellen dat de Raad reflecteert op bepaalde vragen ten aanzien van het voorstel, ben ik met uw Kamer eens dat het kan helpen om deze vragen te incorporeren in de adviesaanvraag. Daartoe had ik reeds besloten, naar aanleiding van gesprekken over het voorstel met een van de landen. Gelet op de urgente situatie in de landen spreekt het voor zich dat ik bereid ben het advies van de Raad van State van het Koninkrijk over het voorstel, na ontvangst, zo snel mogelijk in de Rijksministerraad voor te leggen.”
En dan volgt een belangrijke zin, aldus Comenencia:
“Als gezegd zal eerst echter in overleg met de deelnemende landen een nader rapport moeten
worden opgesteld”.
"In overleg met de deelnemende landen. Wie de Nederlandse taal een beetje beheerst, kent het
verschil tussen in overleg en na overleg, zegt Comenencia. Diverse mensen die hij sinds de openbaarmaking van
deze brief gesproken heeft, zien hierin een belangrijke opening voor de Caribische landen; een
opening die niet onbenut moet blijven.
"De opening betreft de mogelijkheid voor de Caribische landen om, met de adviesaanvraag van de
Rijksministerraad over de voorgestelde rijkswet Caribische Hervormingsentiteit, ook extra eigen
adviesvragen mee te sturen naar de Raad van State."
"En verder ook de bevestiging door de
staatssecretaris dat, na ontvangst van het advies van de Raad van State, het nader rapport over
het voorstel, in overleg met de deelnemende landen zal worden opgesteld."
Bemoedigend
"Gaan de landen van deze opening gebruik maken?", vraagt Comenencia zich af. "Dat is nog niet duidelijk. Maar de Curaçaose
premier, Eugene Rhuggenaath, had gisteravond bemoedigend nieuws. In een korte
televisietoespraak meldde hij dat de afgelopen weken significante vooruitgang was geboekt in de
ambtelijke besprekingen met Nederland, en dat hij goede hoop had dat, als het zo doorgaat, er
binnenkort een politiek akkoord kan zijn over de inhoud van het pakket zodat het pakket door de
Rijksministerraad kan worden vastgesteld, naar de Raad van State kan voor advies en het verdere
verloop van het proces kan plaatsvinden."
Eerder had Rhuggenaath al bevestigd dat, wat betreft opties voor oplossing van de
liquiditeitstekorten en aanpak van de bredere problematiek, er geen beter voorstel is dan het
Nederlandse. "En daar heeft hij gelijk in, met alles wat je zou kunnen vinden van de huidige versie
van de concept-rijkswet Caribische Hervormingsentiteit, waar gelukkig nu over wordt gesproken."
Antillen
Even terug de geschiedenis in. Veel mensen herinneren zich volgens Comenencia het in juli 1979 verschenen
adviesrapport Aanzet tot een integraal beleidskader voor de Nederlandse Antillen in de jarentachtig, opgesteld door een bij Koninklijk besluit ingestelde gemengde commissie van Nederlandse
en Antilliaanse deskundigen.
"Op pagina 13 van het rapport staat onder meer dat de publieke sector zich kenmerkt:
Door een ondoelmatig beheer, door een deels improductief ambtenarenapparaat en door een
kritieke financiële situatie. Ook de particuliere sector kenmerkt zich door een relatief hoge
consumptie en een te snelle loonstijging in verhouding tot de arbeidsproductiviteit, en voorts door
een te grote ongelijkheid in de inkomensverdeling en relatief onvoldoende schepping van
arbeidsplaatsen. Het overheidsbeleid, -apparaat en de -financiën dienen op orde gesteld te worden, schreef de commissie, en voegde daaraan toe, dat:
Bij benoemingen en promoties van
ambtenaren dient de hand te worden gehouden aan de bestaande regels en voorschriften.
De commissie bepleitte toen al ook een meer selectieve indexering van de inkomens van het
overheidspersoneel, waarbij de hogere inkomensgroepen een sterkere matiging accepteren.
"Bekend geluid", zegt Comenencia. "Er zouden na 1979 nog vele andere rapporten en publicaties volgen, van lokale,
Nederlandse en internationale instanties, met steeds min of meer dezelfde adviezen."
Jesurun
"Het in 2004 verschenen rapport ‘Nu kan het, nu moet het!’ van de zogeheten commissie Jesurun
bevatte niet alleen het door de meeste lokale politici met applaus ontvangen advies tot
ontmanteling van de Antillen maar constateerde, in navolging van anderen, ook ernstige
tekortkomingen op gebied van financieel beheer, gebrek aan bestuurskracht, een zwakke
rechtsorde en rechtshandhaving, weinig ruimte voor maatwerk in- en geen visie op de
Koninkrijksverhoudingen."
De commissie Jesurun adviseerde om de waarborgtaak van
het Koninkrijk opnieuw in te vullen door gezamenlijke vaststelling van normen voor rechtsorde,
goed bestuur en overheidsfinanciën, versterking van de rol van het Koninkrijk en meer
samenwerking tussen de partners in het nieuwe bestel.
Op de ontmanteling van de Antillen per 10-10-10 volgde in de nieuwe landen Curaçao en Sint
Maarten en op de openbare lichamen Bonaire en Sint Eustatius een ongekende golf van politieke
instabiliteit, met jaarlijks wisselende kabinetten en bestuurscolleges.
"Curaçao en Sint Maarten
waren weliswaar, dankzij herfinanciering door Nederland van 70% van de externe schulden,
hun nieuwe status met een min of meer schone lei begonnen, maar met Den Haag was
afgesproken dat extra hervormingen zouden worden doorgevoerd om die schone lei echt waar te
maken en daar is weinig van terecht gekomen. Vooral door het wanbestuur en de politieke instabiliteit
die volgenden op 10-10-10, met op Curaçao zeven kabinetten in zeven jaar."
Verwachtingen
"Met het aantreden medio 2017 van het kabinet Rhuggenaath op Curaçao leek de politieke rust te
zijn teruggekeerd maar waren ook de verwachtingen hoog gespannen; erg hoog gespannen voor
een kabinet dat steunde op een broos evenwicht van lang niet altijd even eensgezinde partijen
en dat, boven op inmiddels acuut achterstallig onderhoud op diverse beleidsterreinen, ook te
maken kreeg met sluiting van de raffinaderij, een Venezolaanse migratiecrisis en de uitbraak van
COVID-19", zegt Comenencia.
"Tel daarbij op een allesbehalve constructieve oppositie en een inmiddels zwaar
gedesillusioneerd Den Haag, en het resultaat is een ‘perfect storm’, zoals ook Aruba doormaakt
met zijn ingezakte economie en complexe politieke tegenstellingen."
"Gedeelde verantwoordelijkheid", gaat Comenencia verder. "Niemand zal kunnen ontkennen dat de problemen waar Curaçao maar ook Aruba en Sint Maarten
mee kampen, het gevolg zijn van veel meer dan alleen de coronacrisis, orkanen of het wegvallen
van raffinage-activiteiten. Bij elk gesprek over de huidige situatie komt weer naar voren
dat de eilanden zelf veel kansen hebben laten lopen om hun huishoudboekje op orde te brengen."
"Maar ook grote broer en voormalige kolonisator Nederland mag zich de huidige situatie
aantrekken. Na vele decennia van volstrekte onverschilligheid (Indonesië was altijd veel
belangrijker), werd, vanaf de autonomie in 1954, het Nederlandse beleid ten opzichte van de
eilanden vooral gekenmerkt door inconsistenties en vrees: vrees voor gedoe en vrees voor kosten.
De eilanden moesten niet te veel gedoe opleveren en mochten niet te veel kosten."
"En te lang is Den Haag er, vanaf 1954, vanuit blijven gaan dat autonomie vanzelf ook de vereiste
bestuurlijke competenties zou meebrengen. Investeringen in ontwikkelingshulp en technische
bijstand vonden plaats zonder echt serieuze pogingen tot lokale opbouw van competent bestuur en
professioneel ambtelijk kader, wellicht uit vrees om voor neokoloniaal te worden uitgemaakt. Bang
om de lokale politiek op de eilanden voor het hoofd te stoten, heeft Den Haag zelfs de roep van
lokale maatschappelijke organisaties om nauwere betrokkenheid bij het bestuurlijke reilen en
zeilen op de eilanden lang genegeerd", aldus Comenencia.
Record-tijd
Een beetje begrijpelijk, volgens Comenencia, is dan ook dat Willemstad stomverbaasd reageerde toen Den Haag, na net
vorig jaar een zogeheten Groeiakkoord met Curaçao te hebben getekend, ineens het
Groeiakkoord opzij wilde zetten en uitvoering binnen record-tijd begon te eisen van zo’n beetje
alles wat het de afgelopen decennia had nagelaten te stimuleren en ontwikkelen, er aan
voorbijgaand dat ook op de eilanden de benadering van grote stappen, snel thuis, niet werkt.
"Hoe zeer de Caribische landen de zaken ook hebben laten versloffen, Den Haag zal toch in een
normaal tempo met ze tot afspraken moeten zien te komen over het eindelijk doorvoeren
van lang uitgestelde hervormingen. En zoals Den Haag, volgens letter en geest van het Statuut,
met de Caribische landen in gesprek moet over de volgende stappen, zo zullen ook de politici in
Oranjestad, Willemstad en Philipsburg op een gegeven moment (hoe eerder, hoe beter) de
uitgestoken Haagse hand - hoe onbehoorlijk die aanvankelijk ook overkwam - toch maar moeten
aannemen, in het belang van vooral het kwetsbare deel van de bevolking, dat in deze crisistijden
van de eigen overheden helaas niet de hulp en ondersteuning heeft kunnen krijgen waar
Nederland nu mee wel klaar staat."
"De brief van 8 september bevat belangrijke passages die door niet de minsten in
het Koninkrijk als het begin van een opening worden gezien, een opening die de Caribische landen
niet onbenut moeten laten."
Gelet op de jongste televisietoespraak van premier Rhuggenaath, heeft in ieder geval Curaçao de opening benut, denkt Comenencia. "En dat is, na zoveel weken
onzekerheid, heel goed nieuws."
Reset
"Vandaag over een week is het tien jaar sinds 10-10-10; een mooie gelegenheid voor een ‘reset’ in
de Koninkrijksverhoudingen", zegt Comenencia. "Ervan uitgaande dat de Caribische rijksdelen en Nederland
samen door willen en de koninkrijksbanden niet verder willen laten verslappen, zou men, al dan
niet in het kader van afspraken over de voorgestelde hervormingsautoriteit, ook eindelijk samen
werk kunnen maken van de ondergesneeuwde punten uit het rapport Jesurun, te beginnen met de
ontwikkeling van een gedeelde visie."
In 2011 deed toenmalig minister van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties Piet Hein Donner hier al een aanzet toe met de uitnodiging aan de Caribische
rijksdelen om:
Samen te investeren in een verband waarbinnen en waardoor economische mogelijkheden en
welvaart geoptimaliseerd kunnen worden, sociale en culturele verscheidenheid tot hun recht
komen, ieder kansen heeft en niemand van de honger omkomt.
"Wellicht gedreven door de coronacrisis maar in ieder geval met de kennis en ervaring van nu over
de beperkingen van extreme kleinschaligheid, is dit het moment voor alle Koninkrijkspartners (niet
in de laatste plaats onze eilanden, inclusief het sinds 1986 autonome Aruba) om lang ontkende
waarheden onder ogen te zien, uit eigen beweging, volledig autonoom, met elkaar en met
Nederland afspraken te maken over een gedeelde visie en hoe daar vorm aan te geven."
Iedereen
Comenencia denkt dat iedereen een bijdrage hieraan kan leveren. "Door zowel je Nederlandse netwerk (politiek en
daarbuiten) als je Caribische familie en vrienden (in en buiten de politiek) te overtuigen dat de
krachtmeting die tot nog toe plaatsvond, de heldhaftigheid van bepaalde politici, hoe zeer ook
bedoeld om indruk te maken, vooral de kwetsbare groepen op de eilanden dupeert, de groepen die
niet in de positie verkeren om betaling van hun inkomen te kunnen afdwingen met stakingsacties
of belastingaanslagen."
"En", zo besluit Comenencia, "je zou aan je contacten kunnen uitleggen dat het ware gelijk niet in uitersten te vinden is
maar op die gulden middenweg, waar Den Haag en de eilanden elkaar, met een beetje goede wil,
moeten kunnen vinden. Lever vandaag dan morgen."
"Want, om het rapport van de commissie Jesurun uit 2004 te parafraseren:
Niet alleen kan het nog,
het moet nu ook!
--------------
